Plasmolyse (form/fasong + løysna) er når protoplasma skrumpar inn frå celleveggen. Protoplasma er cytoplasma og cellekjernen - så alt inni cella bortsett frå celleveggen (og flageller og slikt antar eg om mine celler hadde hatt slikt). Oppgåva er å få celler til å oppleve ein plasmolyse, altså at celleinnhaldet skrumpar inn. Eg skjekker kva som foregår i mikroskopet underveis. Eg er spektakulært lite fingernem og fekk naturlegvis ikkje dette til i klasserommet så eg gjorde det heime, sida eg har eit lite mikroskop. Eg brukte ein lokal raudløk til 20kr(!), saltløysninga blanda eg sjølv med salt og vatn, syre var vanleg eddik (funka dårleg? for meg) og base var klorin.
Kvifor raudlauk?
Raudlauk er praktisk fordi vakuolane deira innehald raude pigment, anthocyanin. Raudfargen gjer det lett å sjå om det skjer noko endring. I tillegg er raudløkcellene store. Og raudløk er det ikkje minst lett å få tak i (men til kva pris?! 🥴). I teorien skal det vere lett å lage eit preparat med eitt enkelt cellelag av raudløk, men eg har prøvd mange gonger i livet og eg får det sjeldan til. På nokre av laga er det raudt pigment på undersida av flaka, og det juksar og bruker det i staden. Eg har ikkje prøvd nok til å samanlikne oversideceller og undersideceller, men på eitt forsøk på kvar side så fekk eg eigentleg betre resultat på base-delen når eg brukte det øvre laget - slike celler som det er meininga at eg skal bruke.
Preparatlaging
Fyrst er det altså dette maset med løken som eg skildra litt over. Det er meininga å dra av eit eitt-cellelag av oversida av løkflaka. Ikkje den tørre heilt ytse delen, men den våtare meir levande indre delen. Dei er jo raude på yttersida alle desse laga heilt inn. Eg har mest suksess ved å knekke eit flak i to og forsiktig rive av topplaget. Som regel ser eg likevel to lag med celler i mikroskopet når eg gjer slik.
Det er viktig at cellebiten ein bruker faktisk har heile celler med pigment - ellers er jo poenget med raudløken litt tapt, og at biten ikkje er for stor. Biten skal bli heilt dekka av dekkglaset. Det er ikkje raudløkspesifikt, men me gjer alltid det når me lagar preparat og eg har aldri slått opp kvifor det er så viktig, men eg antar at det er for å eliminere luft: om ein får luft mellom objektglaset og dekkglaset så vil du sjå luftboblene i mikroskopet og dei er alltid i vegen og ser ikkje fine ut på bilder.
Når cellelaget er lagt på objektglaset har eg ein dråpe med vanleg vatn oppå, også dette veit eg ikkje heilt kvifor eg gjer men det gjer det lettare å sjå i mikroskopet det har eg sett sjølv, også må dekkglasset oppå. Det er altså viktig å prøve å ikkje få luft mellom objektglaset og dekkglaset så då er den vanlege teknikken å legge glaset ned på skrå. Det er den einaste måten eg kan skildre det på - eg er uansett krisedårleg på dette her så ikkje høyr på meg.
Utgangspunktceller
Med preparatet mitt på plass i mikroskopet ser eg mange raude celler på rad og rekke - og berre eitt lag 🥲. Ja forresten er det viktig å begynne å sjå med minst forstørrelse fyrst og jobbe seg opp, eg synst 10x var mest nyttig for meg og meir forstyrring var for nærme.
Eg kan sjå celleveggane svært tydeleg: det er alle strekane som skil cellane frå kvarandre. Celleveggane er ikkje fleksible og vil ikkje endre seg i eksperimentet når celleinnhaldet skrumpar inn. Menneskeceller har ikkje cellevegg så om våre celler opplev plasmolyse så vil heile cella skrumpe inn. Men det betyr ikkje at plasmolyse for ein plante er utan konsekvensar: Når celleinnhaldet er fullt av vatn og fyller cella heilt så pressar ho på celleveggen (fordi celleveggen utvidar seg heller ikkje om cella er svært full) og dette presset gjer at planta kan stå oppreist i været. Om celleinnhaldet ikkje pressar på celleveggen, altså om planta mister turgortrykk, så vil planta falle om. 🥀
Eg kan sjå vakuolane fordi dei er farga lilla av pigmentet anthocyanin. I tillegg til pigment er vakuolane fylte med vatn, og det er særleg vakuolane som er ansvarlege for turgortrykket. Vakuolane er, akkurat som sjølve cella, dekka av ein semipermeabel membran, og den membranen kan vatn fint gå gjennom men ikkje pigment og andre stoffer som ikkje er vatn.
Eg kan sjå cellekjerner i dei fleste cellene. I dei cellene eg ikkje ser ein kjerne er det vel berre fordi han er skjult under vakuolen. Det kan sjå ut som om cellekjernen er inni vakuolen fordi det lilla dekker jo alt, men cellekjernen er heller under/over vakuolen og absolutt ikkje inni.
I nokre celler kan eg sjå eitt kvitt område inni cella og det er berre celleinnhald som ikkje er vakuole. Det er vanleg vakuolelaus cytoplasma.
Celler i metta saltløysning
Så matar eg preparatet med litt metta saltløysning i eine enden og har eit filtrerpapir i andre enden for å suge opp vatn - dette gjer at vatnet vandrar gjennom preparatet frå eine enden til andre enden for ende opp å bli sugd opp i papiret. Det tar nokre minutt men då kan ein verkeleg sjå at celleinnhaldet har skrumpa inn. Alt det lilla pressar seg saman mot midten av cella, og med mindre plass å spreie seg ut på blir dei òg sterkare lilla. Til tross for at vakuole og alt pressar seg saman så står altså celleveggane igjen som om ingenting har hendt. Ein kan lett sjå at vakuolen pressar seg saman, men at cytoplasma gjer det same er vanskelegare - fordi den manglar pigmentar. Men ein kan jo anta at han gjer det.
Grunnen til at vatnet forlat celler er osmose. Osmose er ein spesifikk form for diffusjon. Eg føler meg trygg på sjølve prosessen osmose, men eg sliter med ordene som blir brukt og blandar dei ofte saman så eg kan skildre dette med feil ord, beklager.
Vasskonsentrasjon er ein litt relativ greie: eit glas med 1dl væske vanleg vatn har høgare vasskonsentrasjon enn eit glas med 1dl saltvatn. Fordi saltet tar opp plass som i vanlegvatnglaset blir brukt av vatn, ikkje sant. Eg veit ikkje kor mykje partiklar og kva som helst er i vanleg cellevæske, men sida eksperimentet her funker slik det gjer må det være mindre partiklar enn i den metta saltløysninga. Altså at vasskonsentrasjonen i cella er høgare enn den metta saltløysninga. Osmose er som sagt ein form for diffusjon: osmose vil jamne ut ulikheitane, og for vatn vil det då bety å dra inn til den metta saltløysninga for å gjere ho litt mindre metta. Ei suppe skal bli lik ei anna suppe. Og det er mykje vatn som skal til ser det ut om for å utlikne forkskjellen så nærmast alt vatnet forlet cella. Det tydar jo faktisk på at celleinnhaldet var for det meste vatn i utgangspunktet.
For at osmose skal vere ei greie som funker må det forresten slike semipermeable membraner til, slike som lar vatn dra gjennom om dei vil, men ikkje andre partiklar. Kunne andre partiklar dratt gjennom: som t.d. salt så hadde jo berre salta forflytta seg med vanleg diffusjon - men den semipermeable membrane hindrar dei i det.
Plasmolysen er ein prosess som kan gå i revers om ein tilsett litt vanleg vatn igjen: då vil vasskonsentrasjonen i cellene vere lågare enn væska rundt og vatnet gjer som i stad: utliknar forskjellen, men denne gong ved å dra heim til cellene og vakuolane igjen.
Celler i syre
Denne delen av eksperimentet fekk eg ikkje heilt til. Men pigmentet i raudløk, anthocyanin, endrar struktur og farge alt etter pH. Pigment i eit surt miljø vil absorbere blått lys og sjå raude ut - altså at raudløkceller i syre skal bli maks-raude. Mine celler såg ut til å bli øydelagde 😩. Det raude pigmente forlot cella heilt og blanda seg med vatnet utanfor! Altså må den semipermeable membranen ha blitt øydelagt? Men eg veit ikkje kvifor - kva gjorde eg galt? Syra eg brukte var eddik.
Celler i base
Når eg tilsett ei basisk væske (klorin) til preparatet mitt så kan eg sjå at cellene svært fort blir farga gulgrøne! Det ser nestan ut som om dei blir alle truffen av ei gul bølgje, fargen spreiar seg frå den eine cella til den andre. Det er eigentleg svært vakkert.
Anthocyanin endrar altså struktur og farge om pH endrast, og med høg pH så vil pigmentet absorbere raudleg lys og sjå blå ut! Mine celler såg ikkje blå ut, men dei kom eit stykke på veg og blei gulgrøne - meir grøne enn korleis dei ser ut på bildet. Bildene mine tapte seg veldig på veg frå mobil til datamaskin.